INTERVISTË EKSKLUZIVE:

 ME PRESIDENTEN E KOMITETIT TË HELSINKIT PËR TË DREJTAT E NJERIUT NË SERBI:

Intervista e drejtuar nga: Shenida Bilalli

Zonja Sonja Biserko është fituese e çmimeve të shumta, duke përfshirë Çmimin për të Drejtat e Njeriut të qytetit të Weimarit në vitin 2009 dhe një nominim për Çmimin Nobel për Paqen në vitin 2005 si pjesë e projektit “1000 Gra”. Në fund të dhjetorit 2024, në Shtëpinë e Gazetarëve në Zagreb, zonja Sonja Biserko u nderua me çmimin vjetor ‘Mbretëresha Teuta-2024’ për kontributin e saj të jashtëzakonshëm në forcimin e paqes, politikës dhe ndihmës ndaj popullit shqiptar, duke theksuar rëndësinë e rolit të gruas në krijimin e një shoqërie më të mirë.

                                                             ————————————————– ——————

Iliria: Zonja Biserko, veçanërisht keni avokatuar për vuajtjet e shqiptarëve gjatë agresionit të Millosheviqit ndaj Kosovës në vitet 1990? Si janë fillimet e juaja?

Sonja Biserko: Historia ime me shqiptarët ka filluar shumë kohë më parë, në vitet 80-të, kur isha në misionin jugosllav në OKB në Gjenevë dhe Cyrih, Zvicër. Atje kishte shumë shqiptarë të larguar nga Jugosllavia pas shtypjes së demonstratave në vitin 1981. Pas kësaj filloi propaganda e organizuar për gjenocidin ndaj serbëve në Kosovë (fabrikimi i raporteve për përdhunimin e grave serbe, emigrimin e serbëve etj.). Në Kosovë u shpall gjendja e jashtëzakonshme dhe një numër i madh i të rinjve shqiptarë, kryesisht studentë, u nisën për në Evropë.

Iliria: A protestonin shpesh shqiptarët para OKB-së?

Sonja Biserko: Pikërisht këta të rinj shqiptarë kishin përkrahje në qarqet akademike, të cilët nënshkruan peticione të ndryshme duke i dërguar në përfaqësinë jugosllave. Njoha disa shqiptarë që punonin në OKB, ndonjëherë pija kafe me disa prej tyre. Mirëpo, Ambasada Jugosllave në Bernë nuk u tregua e sjellshme duke dërguar kritika negative për shqiptarët, të cilët i takoja herë pas here. Ata më kërkuan të shkruaj diçka për këtë rini, kundërshtuan qëndrimin tim pozitiv dhe më kërkuan ta ndryshoja, të cilën unë e refuzova.

Një i ri shqiptar, i cili punonte si roje në Ambasadën në Bernë, kishte qënë në Kosovë gjatë demonstratave dhe më tregoi se sa e tmerrshme ishte situata, se si demonstruesit shkeleshin pa mëshirë nga tanket. Ai ishte dukshëm i mërzitur.

Iliria: Atëherë u hap pyetja serbe në Kosovë?

Sonja Biserko: Në thelb, çështja serbe në Jugosllavi është e hapur. Pastaj përmes Ministrisë jashtë vendit filloi një fushatë shumë agresive, veçanërisht përmes ambasadave ku serbët mbanin pozita udhëheqëse.

Duke qenë se kisha njohuri për ngjarjet në vend dhe në Kosovë, kjo më shtyu të kërkoj më shumë informacion. U ktheva në Beograd në shtator të vitit 1988 në një atmosferë histerie shoviniste në të cilën në shënjestër ishin kryesisht shqiptarët dhe kroatët. Kjo ishte përgatitja për luftë dhe gjithçka që do të ndodhte në ish-Jugosllavi.

Iliria: Ju keni punuar në Ministrinë e Jashtme?

Sonja Biserko: Qeveria federale po përpiqej të luftonte për opsionin evropian dhe mbijetesën e Jugosllavisë, por pas debatit në Konferencën e Hagës, ishte e qartë se Serbia kishte zgjedhur opsionin e luftës. Jo vetëm që ndryshoi Kushtetutën e saj, duke hequr autonominë e Kosovës dhe Vojvodinës, por gjithashtu përgatiti popullin serb përmes propagandës për opsionin e luftës, në të cilin morën pjesë pothuajse të gjitha segmentet e shoqërisë- komuniteti akademik, kultura, media dhe kisha.

Pas Konferencës së Hagës u largova nga Ministria e Punëve të Jashtme dhe iu bashkova lëvizjes kundër luftës dhe më vonë me një grup intelektualësh themelova Komitetin e Helsinkit dhe fillova të angazhohem aktivisht me Kosovën.

 Iliria: Ju keni treguar guxim të jashtëzakonshëm në luftën për të drejtat e njeriut, duke lënë gjurmë të thella në misionin e paqes dhe drejtësisë në rajon. Cili ishte momenti i paragjykimit që ju bëri të reagoni?

Sonja Biserko: Jam rritur në një familje jugosllave dhe në një vend që nxiti pluralizmin dhe barazinë për të gjithë. Sot, shumë mohojnë vlerat e Jugosllavisë socialiste për të justifikuar dhe promovuar axhendat e tyre të ngushta etno-konfesionale. Kam jetuar në Beograd dhe kam qenë dëshmitare e valëve të nacionalizmit, shovinizmit, mohimit të diversitetit dhe veçantisë, dhe e gjithë qenia ime u rebelua kundër saj. Ishte një situatë në të cilën një person zgjedh sipas vlerave të tij njerëzore – ose ato janë të qëndrueshme ose nuk janë.

 Iliria: Në Serbi u përballët me sfida të shumta për mbrojtjen e shqiptarëve me qëllim të pajtimit të dy popujve. Çfarë pengesash keni pasur?

Sonja Biserko: Për të folur për marrëdhëniet ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve, është e nevojshme të përcaktohet konteksti se si ndodhi shpërbërja e Jugosllavisë. Pa këtë është shumë e vështirë të flitet për serbët dhe shqiptarët sot. Shqiptarët dhe serbët kaluan gati një shekull të tërë në një shtet të përbashkët, Jugosllavinë e parë dhe të dytë. Keqkuptimi themelor, e më pas konflikti, ndërmjet serbëve dhe popujve të tjerë që jetonin në Jugosllavi, ishte në kuptimin e një shteti të përbashkët.

Dy koncepte të kundërta të shtetit jugosllav shënuan vetë aktin e krijimit të Jugosllavisë dhe gjatë gjithë ekzistencës së saj patën një rëndësi vendimtare në dinamikën jugosllave. Duke parë vetëm thelbin e Kushtetutës Jugosllave, mund të thuhet se ka kaluar një shekull i tërë në kërkimin e një modus vivendi për popujt jugosllavë.

Iliria: Ardhja në skenë e Millosheviqit! 

Sonja Biserko: Fatkeqësisht, politikat nacionaliste të Millosheviqit ia dolën të mobilizojnë serbët për konflikt me shqiptarët në Kosovë. Distanca ndëretnike është ruajtur edhe sot e kësaj dite. Edhe pas hyrjes së Kosovës në rrugën e integrimeve euroatlantike, dhe pas vendosjes së dialogut me Beogradin dhe nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit, Kosova dhe konfliktet serbo-shqiptare mbeten ende sfida kryesore për Beogradin.

Iliria: Nga vitet nëntëdhjetë e deri më sot Komiteti i Helsinkit ka qenë i fokusuar në   dialogun ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve?

Sonja Biserko: Në nivele të ndryshme. E para organizoi dy konferenca në vend, në Ulqin (1997) dhe në Beograd (1998), menjëherë para intervenimit, kur Fehmi Agani bëri apel për një përpjekje tjetër për bisedime. Të dyja konferencat u regjistruan në dy botime, të cilat dëshmojnë se kishte vullnet dhe gatishmëri për të biseduar në nivel shoqëror.

Komiteti i Helsinkit gjithashtu ka punuar sistematikisht me komunitetin serb dhe ka publikuar disa raporte. Serbët në veri të Kosovës kishin një qëndrim tjetër, sepse deri para dy vitesh ata ishin nën kontrollin e drejtpërdrejtë të Beogradit me shpresën se do të vazhdonin ende me ndarjen e Kosovës (që në një moment dukej realiste) dhe, ka qenë gjithmonë opsioni i vërtetë i Beogradit. Një nga veprimet tona – ai i Komitetit të Helsinkit – kishte për qëllim gjithashtu të largonte frikën e serbëve që jetonin në enklava. I çuam në Prishtinë dhe Prizren ku biseduan me autoritetet lokale por edhe me qytetarët që i përshëndetën. Ishte prekëse të shikoje këto takime, të cilat mbartnin njëkohësisht ankth dhe shpresë se normaliteti mund të vendosej.

Iliria: Keni shkuar shpesh në Kosovë?

Sonja Biserko: Po, kam qenë në Kosovë më shumë se në çdo rajon tjetër. Një kohë kemi pasur edhe një zyrë në Prishtinë. Jam takuar me Bakallin, Demaçin. Aganin, Maliqin e shumë të tjerë nga ai brez që bartën qëndresën paqësore të shqiptarëve pas heqjes së Autonomisë së Kosovës dhe dëbimit të shqiptarëve nga vendet e tyre të punës. Në vitet 90-të deri në ndërhyrjen e NATO-s, Prishtina ishte një qytet i përgjumur, e shumë  njerëzit u larguan punonin jashtë vendit, të cilët grabiteshin rregullisht ne Serbi, kur vinin nga diaspora për të vizituar familjet, atyre u merreshin paratë që përdornin për ti mbajtur  familjen.

Arkani ka darkuar në Prishtinë në hotelin „Grand“, ku themeloi partinë e tij (të cilën e ka mirëpritur Mira Markoviq), ndoshta me qëllim e atëhershëm për të dëbuar shqiptarët. Megjithatë, kjo u shty për në 1998 dhe 99 sepse Presidenti Bush i dërgoi Millosheviqit të ashtuquajturin „Paralajmërimi i Krishtlindjeve“ në dhjetor 1992 dhe e pengoi atë të realizonte qëllimet e tij.

Iliria: Pas kësaj ishte edhe intervenimi i NATO-s?

Sonja Biserko: Ndërhyrja e NATO-s ishte një përvojë traumatike për shqiptarët. Unë shkova në Kosovë menjëherë pasi mbaroi dhe me një koleg nga Federata e Helsinkit shëtita gjithë Kosovën. Ishte një përvojë e pabesueshme – të shohësh një popull të poshtëruar të ngrihet dhe të lëshojë një energji që vazhdon ende. Nga ana tjetër, ishte gjithashtu e vështirë për të parë pakicën serbe, e cila u gjend në një pozitë inferiore. Të gjithë ata që ishin në pushtet u larguan, praktikisht e gjithë elita serbe u tërhoq me ushtrinë dhe policinë, duke i lënë serbët e Kosovës pa ndonjë lider përkatës në situatën e re.

Menjëherë pas ndërhyrjes, kur emocionet ishin ende të forta, organizuam takime të të rinjve serbë dhe shqiptarë, një prej tyre në Ohër. Pavarësisht traumës së shqiptarëve, ky takim tregoi se dialogu është i mundur edhe në rrethana dramatike. Edhe sot organizojmë takime të ndryshme, tashmë përmes projektit Icebrakers, i cili bashkon artistë të rinj nga Serbia dhe Kosova. Projekti gjithashtu mori një çmim nga Ministria Austriake e Kulturës për inovacion dhe kreativitet.

Iliria: A flisni  shpesh për Kosovën?

Sonja Biserko: Gjerësisht i kujtoj ato vizita, e po e përfundoj me njohjen e Albin Kurtit. E takova kur isha adoleshente. Luftuam në jurinë ku bënim pjesë, dhe në vitin 1998 çmimin e morën studentët shqiptarë pasi të njëjtin çmim ua kishim dhënë studentëve në Beograd  1997. Çarshia e Beogradit, edhe më liberalët, nuk e pritën mirë duke besuar se çmimin duhej ta kishte marrë “një nga ne”. Kurti, si lider i protestave studentore në Kosovë, nuk ka ardhur për të marrë çmimin për shkak se është njoftuar vonë (pas mesnate). Është ende tek kryetari e atëhershëm të Nasha Borba ( Lufta Jonë), Dushan Mijić. Shpresoj që një ditë t’ia dorëzojmë.

Kam ndjekur punën e këtij të riu të pazakontë, i cili sot përfaqëson një politikan unik, duke gëzuar mbështetjen e të gjithë njerëzve me mendje liberale në rajon.

Iliria: Qëndrimi juaj ndaj shqiptarëve duhet të jetë përballur edhe me kritika?

Sonja Biserko: Kam marrë kritika dhe fushata të shumta mediatike dhe jo vetëm mediatike. Ata dërguan këmisha të zeza në derën time, vendosën një grua në hyrjen pranë, e cila më priti dhe më sulmoi. Gjatë ndërhyrjes, pas tre javësh, me nxitjen e mikut dhe kolegut tim Novak Pribičević, i cili kishte frikë për jetën time për shkak të disa deklaratave që kisha dhënë për NATO-n, u largova nga Beogradi. Ata pak muaj i kalova duke udhëtuar nëpër botë, më kanë bojkotuar pas kthimit, madje nga një pjesë e madhe e sektorit civil. Për shkak të një interviste në New York Times, kam marrë postime urrejtjeje, ndërsa shërbimi përktheu një pjesë të intervistës me disa shtesa të veta dhe e vendosi në të gjitha kutitë postare në hyrjen time. Pasi u ktheva, shumë njerëz nuk donin të hipnin me mua në ashensor, madje nuk më përshëndetsnin…

 Iliria: Sa ka ndryshuar shoqëria kosovare dhe cili është bashkëpunimi juaj me qeverinë e Kosovës dhe organizatat tjera?

 Sonja Biserko: Pas ndërhyrjes, shoqëria kosovare karakterizohet nga ajo që unë e quaj “energji çlirimtare”, e cila ka shpërthyer. Kosova është transformuar fizikisht pas njohjes. Është një shoqëri shumë dinamike dhe e re që përpiqet për përparim. Të rinjtë kryesisht janë të shkolluar jashtë vendit, flasin gjuhë, janë shumë të emancipuar, dinamikë, pavarësisht nga të gjitha problemet e tranzicionit dhe natyrisht pengesat që vijnë nga Beogradi. Natyrisht, Kosova, si të gjitha shtetet e tjera post-jugosllave, po kalon të gjitha vështirësitë e tranzicionit, korrupsionit…

 Iliria: A janë serbët në veri dhe jug në të njëjtat pozita? Cilat janë problemet e tyre?

Sonja Biserko: Pozicioni i serbëve në jug ndryshon nga ai në veri. Deri para dy vitesh, serbët në veri jetonin me besimin se ishin pjesë e Serbisë dhe se ishte vetëm çështje kohe para se të ndodhte ndarja. Në përgjithësi, serbët në Kosovë kanë një problem që pjesa më e madhe e elitës së tyre u largua nga Kosova pas ndërhyrjes. Ata kanë vështirësi të mësohen me statusin e pakicës dhe janë të ngadaltë në pranimin e integrimit, i cili pengohet sistematikisht nga Beogradi. Kjo nuk do të thotë se nuk ka probleme nga pala shqiptare. Ka shumë tension në mjedise të caktuara, veçanërisht në ato ku ka pasur krime masive të luftës. Aty ku nuk ka pasur përvoja të tilla, marrëdhëniet janë normalizuar. Ka komunikim të vazhdueshëm mes dy komuniteteve, por mungon iniciativa nga të dyja palët. Kapërcimi i përvojave që kaluan shqiptarët në vitet 1990 kërkon shumë kohë dhe angazhim. Beogradi nuk është i interesuar ti ndihmojë serbët në këtë drejtim. Përkundrazi, në kulturën e kujtimit të Serbisë, Kosova përmendet ekskluzivisht në kontekstin e ndërhyrjes së paprovokuar të NATO-s. Ai asnjëherë nuk i referohet krimeve ndaj shqiptarëve. Kjo është një pengesë e madhe në marrëdhëniet mes dy komuniteteve në Kosovë.

 Iliria: Ndarja e Kosovës, apo ky proces është ndalur?

Sonja Biserko: Beogradi ka besuar që nga vitet 1980 se ndarja është zgjidhja më e mirë për Kosovën, duke pasur parasysh epërsinë demografike të shqiptarëve. Që atëherë, ka pasur variante të ndryshme të ndarjes, kryesisht të udhëhequr nga Dobrica Ćosić. Ata kërkuan të arrinin një marrëveshje të tillë me Shqipërinë, por nuk arritën të gjenin një partner. Megjithatë, Vuçiç dhe Rama arritën atë marrëveshje (dhe Thaçi, natyrisht) dhe pothuajse e realizuan atë plan, por kancelarja gjermane Angela Merkel e pengoi. Kjo nuk është më në rendin e ditës, megjithëse Beogradi ende ka shpresë se Trump do ta rishikojë. Kjo më duket e pamundur duke pasur parasysh kompleksitetin e rrethanave ndërkombëtare. Në çdo rast, Ballkani nuk do të jetë prioritet për administratën Trump.

 Iliria: Beogradi duket se ka hequr dorë nga Kosova, duke qenë se serbët e Kosovës u penguan të marrin pjesë në zgjedhje!

Sonja Biserko: Është e saktë, pasi serbët u larguan nga institucionet dhe u penguan të marrin pjesë në zgjedhje dhe regjistrim. Veriu në fakt u bë pjesë e Kosovës, duke arritur kështu sovranitetin e saj territorial. Megjithatë, presidenti Vuçiq nuk ka hequr dorë nga synimi i tij për t’i portretizuar shqiptarët si të paaftë për të formuar një shtet, në të cilën Beogradi vazhdon t’i pengojë. Vuçiq sigurisht që nuk dëshiron të etiketohet si tradhtar që hoqi dorë nga Kosova.

Iliria: Çfarë mendoni për qëndrimin e BE-së lidhur me dialogun ndërmjet Kosovës dhe Serbisë? A do të ishin arritur marrëveshjet në Bruksel pa ndihmën e përfaqësuesit amerikan…?

Sonja Biserko: Fatkeqësisht, BE-ja nuk kishte autoritet të mjaftueshëm për të kryer këtë punë shumë të rëndësishme. Rezultoi se pa përfaqësuesit e SHBA-së, marrëveshjet nuk do të ishin nënshkruar dhe nuk do të zbatoheshin plotësisht.

 Iliria:A duhet të kërkojë falje Serbia nga populli shqiptar në Kosovë?

Sonja Biserko: Që Serbia të mund të kërkojë falje nga kushdo, duhet të shikohet në pasqyrë dhe të distancohet nga politikat e Millosheviqit. Vetëm atëherë është i mundur dialogu me rajonin, përfshirë Kosovën, sepse tani për tani serbët e perceptojnë veten ekskluzivisht si viktimat më të mëdha. Sigurisht, Serbia është kyçe këtu, duke pasur parasysh rolin e saj në shpërbërjen e Jugosllavisë në vitet 1990.

10. Iliria: A shihni zgjidhje për Kosovën dhe pajtim me Serbinë?

Sonja Biserko: Pavarësisht Marrëveshjes së Brukselit, politika e Beogradit ka në thelb demonizimin e vazhdueshëm. Ai përjetëson paragjykimet për shqiptarët si “një popull i paqytetëruar dhe i paaftë për të udhëhequr një shtet”. Vazhdon fushata mediatike kundër shqiptarëve dhe Kosovës, duke e paraqitur ekskluzivisht si shtet mafioz, terrorist dhe kriminal.

Zgjidhja e keqkuptimeve rreth historisë është e mundur vetëm me një njohje më të mirë të saj. Çelësi i këtij procesi është gatishmëria për të diskutuar përgjegjësinë dhe fajin e dikujt, që nuk do të thotë se nuk ka përgjegjësi nga ana e “të tjerëve”.

Serbët, për shkak të përvojës së dhimbshme e të panjohur, nuk do të tregojnë empati dhe të përballen me krimet e tyre kundër shqiptarëve, duke mos qenë të gatshëm për dialog racional, me trauma që do të kalojnë brez pas brezi.

Përparimi nuk është i mundur vetëm duke miratuar ligje kufizuese dhe vendime gjyqësore, por duke nisur një debat që çon në ndryshime në mentalitet. Pa ndryshim mentaliteti, krimi do të vazhdojë të përsëritet.

Të dy popujt kanë një kujtesë kolektive uniforme. Për të dalë nga ky model, është e nevojshme që monologu të shndërrohet në dialog dhe të rindërtohet memoria kolektive. Derisa serbët dhe shqiptarët të çlirohen nga perceptimet e tyre për njëri-tjetrin, nuk është e mundur të ristrukturohet as identiteti, as një mënyrë objektive e të menduarit.

ILIRIA: Çfarë domethënie ka për ju çmimi „Mbretëresha Teuta“, dhënë nga Klubi i Grave Shqiptare të Kroacisë, në shenjë mirënjohjeje për gjithçka që keni bërë për popullin shqiptar?

Sonja Biserko: Erdha në Zagreb pa e ditur se do ta merrja këtë mirënjohje, e cila më befasoi këndshëm, veçanërisht pasi erdhi nga gra që vetë kanë qenë shumë aktive në tre dekadat e fundit dhe që kanë bërë përparime të mëdha. Është një lloj solidariteti mes grave dhe ju jam shumë mirënjohëse për këtë.

Faleminderit edhe një herë për gjithçka dhe mirëkpritjen  në Zagreb.

 Zagreb, 17 dhetor  2025