Biseda drejtuar nga: Shenida Bilalli
Historiografja shqiptare është një emër i njohur, një studiuese që ka dhënë kontribut të rëndësishëm në fushën e historisë dhe kulturës shqiptare. Kocaqi ka botuar një sërë librash që trajtojnë çështje të ndryshme historike, duke përfshirë edhe rolin e shqiptarëve. Me punën e saj, ajo arriti të ndikojë ndjeshëm në diskursin historik dhe të nxisë një dialog më të gjerë për rolin e shqiptarëve në historinë e Ballkanit.
Biseduam me autoren mbi librin dhe kontributin e shqiptarëve në krijimin e shtetit grek dhe fituam një burim të pasur informacioni, i cili ofron një këndvështrim të ri që mund të ndihmojë për të kuptuar dinamikën historike të rajonit.
Elena Kocaqi është një autore shqiptare e vlerësuar, e cila ka një numër të konsiderueshëm botimesh që kanë kontribuar në fushën e historisë dhe kulturës shqiptare. Krahas librit “Shqiptarët dhe krijimi i shtetit grek”, ajo ka shkruar edhe “Lufta e Trojës: Luftërat Pellazge dhe Ilire”, një studim i Luftës së Trojës nga një këndvështrim historik, duke u larguar nga mitet dhe duke u fokusuar në fakte historike.
Biseduam dhe morëm edhe një intervistë për revistën „Iliria“.
ILIRIA: Libri juaj “Shqiptarët dhe krijimi i shtetit grek” është një vepër që hedh dritë mbi kontributin e shqiptarëve në formimin e shtetit grek?
KOCAQI: Shqiptarët luajtën një rol kyç në këtë proces historik, duke sfiduar disa nga rrëfimet tradicionale që mbizotëronin në historiografinë e rajonit. Kam përdorur metodologji rigoroze dhe analiza të thella të burimeve historike për të tërhequr vëmendjen te faktori shqiptar në këtë periudhë të rëndësishme, duke treguar se si arvanitasit ortodoksë, myslimanë dhe katolikë – shqiptarë luftuan për pavarësinë e Greqisë.
ILIRIA: Çfarë ju frymëzoi për të shkruar këtë libër?
KOCAQI: Unë jam ndoshta një nga historianët e paktë sot në botë që jam përpjekur të hedh dritë mbi një nga mashtrimet më të mëdha të historisë botërore, të gjitha kryer nga nënçmimi dhe shpërfillja e padrejtë e shqiptarëve. Doja të tregoja një anë tjetër të historisë, përveç asaj që kanë paraqitur të tjerët për popullin shqiptar në Greqi. Ky është studimi i parë me përmasa të tilla që merret me të gjithë faktorin shqiptar që u përfshi në rebelimin arvanitas, pra, një kontribut jashtëzakonisht të madh dhanë shqiptarët e Greqisë së sotme ortodokse, shqiptarët myslimanë dhe katolikë.Nder ta ishte shqiptari Ibrahim Pasha nga Egjipti dhe shumë të tjerë duke dhuruan ar, anije dhe gjak të derdhur për Greqinë”. Këta janë “shqiptarët që krijuan shtetin grek”, tha Kocaqi.
ILIRIA: Pasi Greqia fitoi pavarësinë në 1821, a iu nënshtruan asimilimit arvanitasit?
KOCAQI: Me ndërhyrjen e Rusisë dhe fuqive perëndimore, u krijua një i një identiteti të ri grek. “Ky identitet i ri bazohej në fe.” Shtetit të ri iu imponuan dy gjuhë teknike dhe gjuha arvanizase ose shqipe u la si gjuhë familjare, në përpjekje për ta zhdukur atë. Kushtetuta përcaktonte se çdo besimtar ortodoks në Krishtin ishte grek. “Në vitin 1923 nga Azia u mor popullsia ortodokse si Karamanli, Armenët, Pontianët, Kaukazianët, asnjëri prej të cilëve nuk ishte grek dhe nuk fliste greqisht”, theksoi ajo. .
ILIRIA: Interesi i kujt ishte krijimi i shtetit ortodoks grek?
KOCAQI: Shteti ortodoks grek, është një projekt rus i Katerinës së II, me qëllim krijimin e një Perandorie Ortodokse Bizantine, me një monark rus, për interesat e Rusisë Ortodokse dhe që injoronte plotësisht etninë e këtyre popujve. Rusia nuk mundi të krijonte Bizantin, por arriti të krijojë shtete të pastra fetare ortodokse në Ballkan, për interesat e veta.
Në rastin e Greqisë, ajo ishte e interesuar për fenë dhe daljen në ujëra të ngrohta, ndërsa Perëndimi ishte i interesuar të ringjallte Greqinë e lashtë. Orlovitë, kryengritja shqiptare e vitit 1770, Man and More dhe më shumë, ishte një kryengritje tërësisht ortodokse shqiptare. Filiki Eteria, në Vllamisi, u themelua kryesisht nga shqiptarët ortodoksë – arvanitas. Revolucioni ishte, nga fillimi në fund, një revolucion i arvanitasve, apo shqiptarëve ortodoksë.
ILIRIA: A lidhet Kryengritja Orlovite e 1770 me luftëtarët ortodoksë shqiptarë, arvanitasit, e cila u zhvillua në Peloponez me mbështetje të madhe ruse gjatë Luftës Ruso-Turke?
KOCAQI: Po, kjo kryengritje është një pararendës i rëndësishëm i Luftës së Pavarësisë së Greqisë. Filiki Eteria, një organizatë sekrete e themeluar në vitin 1814, luajti një rol kyç në planifikimin dhe zbatimin e Revolucionit Grek të vitit 1821. Shumë nga anëtarët e saj ishin krishterë ortodoksë shqiptarë, thellësisht të përfshirë në veprimtari revolucionare. Përpjekjet e tyre ishin vendimtare në luftën për pavarësinë greke, duke ilustruar lidhjet e ngushta kulturore dhe historike midis këtyre komuniteteve.
ILIRIA: Kryengritja u organizua si luftë fetare?
KOCAQI: Një luftë fetare që shfarosi të gjithë njerëzit e feve të tjera si hebrenjtë, katolikët dhe myslimanët, dhe urdhri për këtë, sipas burimeve historike, duket se është lëshuar nga Ypsilant, një i krishterë ortodoks nga Azia, i mbështetur nga Rusia. Të vetmit që mbijetuan ishin shqiptarët myslimanë dhe kjo sepse i shpëtuan arvanitasit ortodoksë, me të cilët kishin bërë aleanca ndërfetare. Në masakrën e Tripolicës vetëm shqiptarët dolën të padëmtuar me armë dhe pasuri. Ishte Kolokotroni që bëri një pakt me ta dhe urdhëroi që të mos prekeshin shqiptarët myslimanë, madje dha si garanci djalin e tij. Ai ka deklaruar se kush qëllon mbi shqiptarët të qëllojë i pari mbi të, në të kundërtën do t’i vrasë me dorën e tij.
ILIRIA: Fitorja e revolucionit i dedikohet marrëveshjeve?
KOCAQI: Në të vërtetë, marrëveshja midis Theodoros Kolokotronis dhe ushtarëve shqiptarë myslimanë në ushtrinë osmane luajti një rol vendimtar në Luftën e Pavarësisë së Greqisë. Këto marrëveshje rezultuan që disa fortesa strategjike, si Kalavryta (e udhëhequr nga Arnautoglu), Kalamata (Sulo Korça), Tripolitsa (Elmas Meçe), Korinthi, Nafpaktos dhe Akropoli, u dorëzuan forcave greke. Dokumentet ushtarake osmane vërtetojnë dorëzimin e këtyre kështjellave nga ushtarët myslimanë shqiptarë, gjë që mundësoi dobësimin e Perandorisë Osmane në këto zona dhe forcimin e revolucionit grek.
Nëse shqiptarët myslimanë të ushtrisë osmane nuk do t’ua kishin dorëzuar kështjellat osmane vëllezërve të tyre ortodoksë, do të ishte e vështirë të parashikohej sot nëse Greqia do të ishte krijuar ndonjëherë.
ILIRIA: Në të gjitha betejat shqiptarët kanë qenë në vijën e parë të frontit, ndër ta edhe Marko Boçari?
KOCAQI: Në shumicën e rasteve palët janë marrë vesh mes tyre. Në rastin e betejës së Karpenisit, ku Marko Boçari me Suliotët e paguar nga Bajroni dhe Mavrokordati si mercenarë, hynë natën në batalionin shqiptar të ushtrisë osmane, ai u vra nga Lleshi i Zi, i cili në fakt e vrau për tu vetëmbrojtur. Nëse do ta dinte, ai do të ishte bashkuar me shqiptarët, gaboi dhe në këtë konflikt u vra pa dashje.
ILIRIA: Marko Boçari ishte një nga figurat kryesore të luftës shqiptare në fillim të shekullit të 19-të?
KOCAQI: Marko Boçari shquhej për guximin dhe udhëheqjen e tij gjatë Luftës së Pavarësisë së Greqisë. Duke udhëhequr një grup suliotësh, ai luajti një rol kyç në mbrojtjen e vendeve të ndryshme strategjike dhe në luftimet kundër forcave osmane. Veprimet e tij të guximshme i dhanë atij respekt dhe njohje të madhe si një hero shqiptar dhe një figurë kyçe në luftën greke për liri.
ILIRIA: Ju po deklaroni se në dokumente përmendet një ushtar grek, jo një komandant shqiptar? Ortodoksët rumelianë quheshin atëherë „Rum“? Dhe sot, studiuesit e përkthejnë fjalën „Rum“ si greke.
KOCAQI: Ju prekët një aspekt magjepsës dhe kompleks të historisë. Gjatë epokës osmane, termi “Rum” me të vërtetë u përdor gjerësisht për të përshkruar të krishterët ortodoksë nën Patriarkanën e Kostandinopojës, pavarësisht nga origjina e tyre etnike. Ky term përfshinte jo vetëm grekët, por edhe shqiptarët, sllavët dhe vllehët. Diferencimi midis këtyre grupeve dhe koncepti i një identiteti të vetëm “grek” u bë më i theksuar gjatë shekullit të 19-të nën ndikimin e ideve dhe ndërhyrjeve perëndimore. Shumë shqiptarë (arvanitë) morën pjesë aktive në Luftën e Pavarësisë së Greqisë dhe kontributet e tyre ndonjëherë përfshihen në historinë më të gjerë greke për shkak të këtij konteksti historik kompleks.
ILIRA: Të gjithë të krishterët ortodoksë, pavarësisht nga përkatësia etnike, ku përfshihen shqiptarët, sllavët dhe vllehët, përmenden me një term grek?
KOCAQI: Po, e kanë përdorur atë, termin e ri grek të fesë, jo etnisë. Popullsia ishte në shumicë absolute me rreth 90% shqiptarë ortodoksë dhe myslimanë që ishin në Bardhuni dhe Lalë. Ndërhyrja ruse dhe perëndimore filloi procesin e asimilimit të arvanitasve në një identitet imagjinar grek, ndërkohë që ata ishin në të vërtetë grekë të vërtetë. Ky identitet i ri bazohej në besim.
ILIRIA: Dy gjuhë teknike iu imponuan shtetit të ri?
KOCAQI: Gjuha arvaneze u la familjarisht, duke u përpjekur për ta zhdukur. Kushtetuta përcaktonte se çdo i krishterë ortodoks që besonte në Krishtin ishte grek. Në vitin 1923, u morën popullsi ortodokse nga Azia si Karamanlis, Armenët, Pontianët dhe Kaukazianët, asnjë prej të cilëve nuk ishte grek apo nuk fliste greqisht.
ILIRIA: Konflikti mes arvanitasve dhe faktorit të huaj filloi që në momentet e para të rebelimit?
KOCAQI: Nuk donin që Ypsilanti dhe Mavrokordati, dy të huaj, të merrnin pushtetin në vendet e tyre. Kështu, pozicioni i presidentit arab si Kundurioti u mor më vonë më 27 shtator 1831 në Nafplion nga Otto, pasi Kapodistria, ish-ministri i Jashtëm rus, u vra. Ioannis Kapodistrias, ishte një figurë domethënëse në politikën greke dhe ndërkombëtare, pasi ka shërbyer si guvernatori i parë i Greqisë së pavarur dhe Ministër i Jashtëm në Rusi.
Kapodistrias ishte me origjinë shqiptare, i biri i Comis Antonio Capo d’Istria, i lindur në Korfuz, u vra nga anëtarët e familjes Maniot, Konstantinos dhe Georgios Mavromichalis, për shkak të mosmarrëveshjeve politike dhe tensioneve për autonominë lokale në rajonin e Manit. Maniotët mbronin ashpër autonominë e tyre dhe u ndjenë të kërcënuar nga politika e centralizimit të Kapodistrias. Vrasja e tij shënoi një pikë kyçe në historinë greke dhe nxori në pah dinamikën komplekse të ndikimeve vendase dhe të huaja.
ILIRIA: Në Luftën e Pavarësisë Greke ka rënë në sy edhe një shqiptare e famshme, Admiralja Bubulina?
KOCAQI: Po, Laskarina Bubulina (ose Bouboulina) ishte një trime shqiptare, komandante i marinës greke dhe një figurë e shquar në Luftën e Pavarësisë së Greqisë në 1821. Lindur në Stamboll (Kostandinopojë), ajo përdori pasurinë që zotëronte për të financuar dhe pajisur flotën e saj të anijeve luftarake. Bubulina u bë anëtare e shoqërisë sekrete Filiki Eteria, e cila përfshinte shumë shqiptarë të pasur dhe të rëndësishëm dhe përgati një kryengritje greke. Me flotën e saj, Bubulina mori pjesë në disa beteja dhe rrethime kyçe kundër Perandorisë Osmane. Ajo fitoi reputacion si një ushtare e shquar dhe e guximshme dhe sot konsiderohet si një nga gratë e pakta që janë bërë Admirale. Fatkeqësisht Bubulina vdiq në 1825 në një konflikt familjar në ishullin Spetses.
ILIRIA: Të gjitha rebelimet dhe luftërat bëhen në Epir, Polponesus dhe Mbretëresha Teuta ka bërë luftëra dhe i humbi ato, për shkak të tradhtisë së komandantit të saj dhe njeriut që ajo donte – grek?
KOCAQI: Epiri ishte vërtet një vatër mosmarrëveshjesh historike. Historikisht dhe gjeografikisht, Epiri shtrihet në pjesë të Shqipërisë dhe Greqisë së sotme. Kjo zonë ka qenë sfondi i shumë ngjarjeve historike dhe ka qenë shtëpia e kulturave dhe qytetërimeve të ndryshme gjatë historisë. Rajoni i Ballkanit, që përfshin pjesë të Shqipërisë, Greqisë dhe gjetkë, ka përjetuar konflikte të shumta gjatë shekujve për shkak të rëndësisë së tij strategjike dhe historisë komplekse etnike dhe politike.
Historia e Mbretëreshës Teuta është me të vërtetë një kapitull intrigues i historisë së lashtë. Teuta ishte mbretëresha regjente e Ardianëve në Iliri rreth viteve 231-227. B.C. Mbretërimi i saj u shënua nga një rezistencë e ashpër kundër ekspansionit romak, por në fund ajo pësoi një disfatë të konsiderueshme. Sipas tregimeve një nga komandantët e saj ushtarakë, Dhimitri i Faros, e tradhtoi duke u bashkuar me romakët. Kjo tradhti e dobësoi ndjeshëm pozitën e saj. Me gjithë udhëheqjen dhe vendosmërinë e saj të fortë, mbretëria e Mbretëreshës Teuta nuk mundi t’i rezistonte presioneve të kombinuara të tradhtisë së brendshme dhe agresionit të jashtëm romak.
ILIRIA: Historitë e mbretëreshës Teutë dhe figurave të tjera historike ndërthuren me Epirin, duke i shtuar mozaikut të pasur të së shkuarës së tij.?
KOCAQI: Gjatë kohës së mbretëreshës Teutë, Zemra Ilire, e cila përfshinte Shqipërinë e sotme dhe pjesë të Ballkanit Perëndimor, ishte vazhdimisht nën presionin e shteteve greke, e më vonë edhe të Perandorisë Romake. Humbja e Mbretëreshës Teuta nga romakët në shekullin III-të para Krishtit shënoi ndryshime të rëndësishme. Rajoni mbeti objekt mosmarrëveshjeje gjatë gjithë periudhës mesjetare, Perandorisë Osmane dhe deri në shekullin e 20-të. Fillimi i shekullit të 20-të pa Luftërat Ballkanike (1912-1913), riformoi në mënyrë dramatike kufijtë dhe nxitën tensionet etnike. Ky kontekst formon pjesën më të madhe të peizazhit socio-politik modern në Ballkan, duke theksuar historinë e ndërlikuar dhe shpesh të trazuar të rajonit.
ILIRIA: Gjithçka që dimë për Mbretëreshën Teutë vjen nga të dhënat historike, të cilat përmbajnë paragjykime?
KOCAQI: Keni të drejtë. Gjithçka që dimë për Mbretëreshën Teuta përbëhet nga informacione shumë të pakta , ose më mirë nuk ka asnjë informacion për Teutën, e cila sundoi fisin ilir të Ardianëve rreth viteve 231-227.B.C. dhe shpesh mbahet mend për rezistencën e saj kundër ekspansionit romak. Fatkeqësisht, shumë rrëfime vijnë nga burime greke dhe romake, të cilat mund të mos jenë gjithmonë plotësisht të sakta në përshkrimin e veprimeve të saj.
Një nga kundërshtarët e saj të shquar ishte Dhimitri i Faros, i cili e tradhtoi duke u bashkuar me romakët. Megjithë udhëheqjen dhe qëndrueshmërinë e saj të fortë, mbretëria e saj nuk mund t’i rezistonte këtyre kërcënimeve të kombinuara. Detajet e jetës dhe mbretërimit të saj mund të ndryshojnë në saktësi për shkak të burimeve të kufizuara dhe të njëanshme historike, megjithatë, trashëgimia e Mbretëreshës Teuta vazhdon përmes historive të bukurisë, guximit dhe vendosmërisë së saj.
ILIRIA: Keni shkruar edhe librin “Shqipja është çelësi i gjuhëve indoevropiane”. Në libër, ju eksploroni teorinë se gjuha shqipe është thelbi nga i cili u zhvilluan shumë gjuhë indo-evropiane?
KOCAQI: Vepra që kam shkruar hedh dritë mbi origjinën dhe ndikimin e gjuhës shqipe në gjuhët indo-evropiane, por ka shkaktuar diskutime të mëdha. Megjithatë, ky libër, është një përpjekje për të rishqyrtuar dhe nxjerrë në dritë të vërtetën historike për rolin e shqiptarëve në historinë botërore, duke argumentuar se kontributet e shqiptarëve shpesh janë lënë në hije ose keqinterpretuar nga historianët modernë, veçanërisht gjatë shekullit të 20-të, të cilët kërkojnë të tregojë se shqiptarët meritojnë trajtim më të drejtë dhe më të ekuilibruar në kontekstin e historisë globale.
Pikëpamja ime është se gjuha shqipe ka rrënjë të rëndësishme gjuhësore që datojnë në periudhën e hershme indo-evropiane. Ajo thellohet në strukturat gjuhësore, krahasimet e fjalorit dhe evolucionin historik të gjuhës për të mbështetur argumentin e saj… dhe koha dhe faktet do ta tregojnë këtë lidhje.
ILIRIA: Libri ka shkaktuar shumë debate mes gjuhëtarëve dhe historianëve?
KOCAQI: Unë merrem me pyetje shumë komplekse për origjinën dhe evolucionin e gjuhës. Pavarësisht nga opinionet e ndryshme brenda komunitetit akademik, kjo vepër sigurisht që sjell një këndvështrim të ri në studimin e gjuhëve indo-evropiane. Është interesante të merret në konsideratë se si dhe pse gjuhët evoluojnë, dhe çdo teori që nxit kërkime shtesë është e denjë për vëmendje.
Faleminderit zonja Kocaqi për bisedën pasuruese dhe informacionet nga e kaluara jonë, të cilat mund të ndriçojnë rrugën drejt së ardhmes.
