Bërlbili – Bilbili Historia e ardhjes së Arbanasëve përmes muzikës së harrur
Intervistoi: Shenida Bilall
Zonja e Zarës Dina Bushiq për gati njëzet vjet mblodhi këngë të vjetra arbanase dhe si një bilbil i gëzuar, na tregoi historinë e këngëve të arbanasëve të saj. E diplomuar për muzikologji, që në moshë të re ka kënduar në koret e Zagrebit dhe Zadarit, në shoqëritë kulturore e artistike dhe ka studiuar solo këngë. Punoi si kritike muzikore në Jutarnji list, në Radion Kroate/HRT, dhe me kthimin e saj në Zadar, si producente muzikore hyri në botën e prodhimit muzikor, mbrëmjeve muzikore, teatrit HNK në Zadar dhe u bë drejtoreshë e Zyrës së Koncerteve në Zadar. Aktualisht është Drejtoreshë për kulturën dhe sportin e qytetit të Zarës.
Deri në moshën 13-vjeçare, Dina Bushiq ka jetuar në lagjen Arbanasi të Zarës, në periferi të qytetit, e cila sot është pjesë përbërëse e Zarës, ku shqiptarët nga Shkodra e Shqipërisë u shpërngulën 300 vjet më parë dhe ruajtën gjuhën, traditat dhe zakonet e tyre.
Që nga viti 1990, shumë rrugë të Arbanasit mbajnë emrat e figurave të shquara të historisë dhe kulturës shqiptare: Sheshi Mbretëresha Teuta, Sheshi i Heroit Kombëtar Shqiptar, Skënderbej dhe emra të tjerë. Rruga kryesore përgjatë bregdetit quhet Bregdeti – që në shqip do të thotë “Bregu” , e cila të çon në qendër të Arbanasit, ku ndodhet kisha dhe shoqata e Arbanasve “Vicko Zmajević”.
E suksesshmja Dina Bushiq, e cila i përket plejadës së Arbanasëve të famshëm në Zadar dhe në Kroaci, na tregoi për jetën e Arbanasëve, ndër të cilët janë shkrimtarë, muzikantë, sportistë dhe kompozitorë të njohur si: Dr. Krune Krstiq, Pavle, Valter, Maja Deshpalj, politikanët, Bozhidar Kalmeta, basketbollisti Josip Giergia, gazetari sportiv Hrvoje Macanović, këngëtarët Tomislav Ivčić dhe Đani Maršan, Mladen Grdović, aktorja Doris Pinçiq, si dhe shumë të tjerë.
Arsyeja e kësaj interviste për revistën „Iliria“ është projekti etnomuzikologjik dhe muzikor i autores Dina Bushiqit dhe Melita Ivkoviqit i quajtur albumi “Bërbili” – “Bilbili” – këngë të harruara të Arbanasëve, Zadar. Ato sollën dhjetë kompozime në album dhe ringjallën këngët e harruara të Arbanasëve të shekullit të 18-të, të cilët u shpërngulën nga liqeni i Shkodrës në zonën e Zarës.
Kjo histori emocionale historike, dikur e një vajzë me sy blu Dina Bushiq, sot një grua shumë punëtore dhe me iniciativë, tregon për fëmijërinë, zakonet dhe emocionet ndaj gjyshërve të saj, të cilat i ruante diku thellë brenda. Ajo ka prezantuar këngën e tyre, nostalgjinë, dashurinë, kujtimet e atdheut në albumin muzikor “Bërbili” – “Slavuj” dhe në videoklip. Dina, si një bilbil i gëzuar, na tregoi historinë e strehës së të parëve të saj, dhe ajo si një brez i ri arbanasësh flet për pranimin.
Iliria: Vini nga një familje arbanase?
Dina Bushiq: Nga nëna jam arbanase. Në shtëpinë e gjyshërve flisnin shqip, fliste edhe nëna ime. Gjyshja dhe gjyshi flisnin në gjuhën arbanase kur kishin sekrete familjare, sepse ne femijet dinim vetëm disa fjalë. Gjyshja ime Ermana Peroviq Stipçeviq jetonte në periferi të qytetit, pranë familjeve nga Zadari, dhe shpesh na thoshte se i vinte turp kur e dëgjonin të fliste që në fëmijëri gjuhën arbanase , krahasuar me sot ku ne promovojmë zakonet dhe mësojmë këtë gjuhë. Po ashtu, ndërsa nëna ime fliste, shkaktonte tallje nga banorët e Zarës. Ajo nuk na mësoi, edhe pse të gjithë dinim shumë fjalë. Dua të përmend kushëririn tim të dashur, aktorin e njohur të HNK Osijekut, Dushko Modriniq, i cili e ka mësuar gjuhën që në fëmijëri nga nëna e tij Mazija, sepse është rritur me gjyshen e tij dhe sot ai dhe vëllezërit e tij flasin vetëm gjuhën arbanase. Kjo është e bukur.
ILIRIA: Si ndiheni në rolin e Drejtoreshës së Departamentit të Kulturës në Zarë ?
Dina Bushiq: Nuk është e lehtë, por kam mësuar se synimet e mëdha që kam para meje për qytetin e Zarës janë shumë kërkuese dhe kërkojnë angazhim të vazhdueshëm nga unë. Unë kam sukses sepse ne kemi një ekip të jashtëzakonshëm në Departamentin për Fondet e BE-së dhe Mbështetjen e Kryetarëve të Bashkive.
Ne krijojmë projekte për të rinjtë që nuk janë të thjeshta dhe kërkojnë shumë kohë, shumë vullnet dhe dashuri. Krahas gjithë punës kam pasur edhe përgjegjësi në familje, si bashkëshorte dhe nënë e dy vajzave. Tani vajzat janë rritur, vajza e madhe u regjistrua në Akademinë e Artit Dramatik në Rijekë dhe e vogla vazhdon shkollën e mesme. Unë u martova e re dhe tani fëmijët janë rritur, dhe unë nuk jam shumë e vjetër. Unë dhe burri im arrijmë të koordinojmë gjithçka – dhe në këtë fazë të jetës po korrim rezultate, thotë e kënaqur Dina.
Iliria: E ndjen veten arbanase?
Dina Bushiq: Nëna ime është nga Arbanasi, dhe babai im është nga rrethina e Zarës, i cili u martua në Arbanas – shpesh bëjmë shaka se ai preferon më tepër Arbanasin se rajonin e tij. Për shkak të temperamentit dhe mënyrës së tij të jetesës, ai e adhuronte gjyshin tim, Ante Stipçeviqin. Ndjehem si arbanase sepse aty jam rritur, ishte shumë bukur, luanim, laheshim, vraponim nëpër rrugët e ngushta të gurta dhe në shinat e stacionit, mblidhnim biletat e trenit prej kartoni të shpuara dhe hipëm në trena. Koha më e mirë për mua ishte kur luanim në rrugë deri në mbrëmje…. – kujton e gëzuar Dina.
Kur isha e vogël, më pyesnin në Arbanasi: “Po ti e kujt je, vogëlushe?” Unë doja ti thoja emrin e nënës sime, por ata nuk e dinin se kush ishte ajo. Por kur përmendja emrin e stërgjyshit tim, “Fjakina dhe Kirina”, e kuptonin menjëherë. Të gjithë e donin dhe e njihnin me pseudonimin Kire, edhe pse quhej Josip Stipçeviq. Ai ishte këngëtar në korin e kishës, nuk kishte talent për të kënduar, por me zë të lartë këndonte “Zot, ki mëshirë” – “Kyrie eleison”. Edhe gjyshi im Ante kishte një zë jashtëzakonisht të fortë dhe i pëlqente të këndonte, por gjithashtu nuk kishte talent për të kënduar. Në festa, ai këndonte arie italiane nga Verdi dhe Puccini. Pra, kur isha i vogël, thithja gjithçka me ta. Shkollën fillore, të mesme dhe të muzikës e kam mbaruar në qendër të Zarës, jo në Arbanasi. Ndjeva se me njërën këmbë isha jashtë Arbanasit dhe me tjetrën në Arbanas dhe sigurisht që do të ishte ndryshe nëse të dy prindërit e mi do të ishin Arbanas. Por sido që të jetë, ndjej një lidhje të fortë.
Gjyshja ime Ermana, mbiemri i nënës është Peroviq, dhe familja e saj quhej Fjakini, kështu që unë jam arbanasi nga të dy anët e nënës sime, megjithëse shumë familje si Mateshiqi, Bajle dhe Grdoviqi janë arbanasë, por me kalimin e kohës u asimiluan dhe u shkrinë në Zadran. Gjyshja është kushërira e parë e këngëtarit të njohur Bepo Mateshiq, vëllezërit e të cilit Berto dhe Ante janë gjithashtu këngëtarë të operës në HNK Zagreb…
ILIRIA: Cilat janë veçoritë e të folurës në gjuhën arbanase?
Dina Bushiq: E folura e arbanasëve eshte arkaike, nuk eshte gjuhe e shkruar, por e folur, sidomos në këngë, që është normale sepse arbanasit kanë 300 vjet që jetojnë në Zadar. Në formë të shkruar ajo është si gjuha shqipe. Gjuha arbanase ka pësuar një transformim gjatë shekujve, duke kaluar nëpër epoka të ndryshme. Arbanasët u asimiluan për të mbijetuar, ndaj ka shumë fjalë të huaja në kroatisht dhe italisht.
Iliria: Nuk është i madh dallimi mes gjuhës shqipe dhe gjuhës arbanase?
Dina Bushiq: Dallimi është në dialekt, gjuha shqipe është një dialekt arkaik gegisht i gjuhës shqipe dhe është krijuar nga përzierja e shqipes, italishtes dhe kroatishtes. Këto fjalë të huaja janë të pazakontë, dhe kur arbanasët flasin gjuhën arbanase gabojnë, dhe problemi më i madh janë rasat. Sot në Arbanasi jetojnë rreth 500 vetë dhe gjuhën arbanase e flasin rreth 300.Ajo flitet shumë më pak se 30 vjet më parë. Shqipja është në listën e 24 gjuhëve të rrezikuara të UNESCO-s dhe fakti është se po zhduket…
Iliria: A ka folur ndonjëherë nëna juaj gjuhën arbanase me ju dhe a mbani mend ndonjë zakon?
Dina Bushiq: Ndonjëherë, disa fjalë, por më së shumti gjyshja dhe gjyshi flisnin me njëri-tjetrin shqip, por nuk kam jetuar me ta, ndaj, për fat të keq, nuk kam mësuar. Prandaj kam trashëguar shumë nga mentaliteti dhe zakonet arbanase. Arbanasit i qëndruan besnikë traditës dhe përgatitën raste të ndryshme: nga shkuarja në kishë, jo vetëm të dielave, për Krishtlindje, Pashkë dhe festën e Zojës së Loretskës. Gjatë procesionit, ne vajzat visheshim me fustane të bardha dhe vendosnim kurora në kokë, hidhnim petale lulesh dhe moment i veçantë ishte kur kalonim poshtë kurorës dhe shprehnim një dëshirë që ajo të realizohej. Kështu çdo 10 Maj shkonim në Feshtë, me prindërit dhe gjyshërit. Gjyshi më shëtiste me motoçikletën e tij të vjetër, më çonte në kishë,e kjo më ka mbetur në kujtesë dhe sigurisht nuk do ta harroj kurrë. Veçanërisht dua të përmend sesi arbanasit i trajtojnë me shumë respekt të moshuarit. Por më duhet t’ju tregoj edhe për pjatën që përgatitej kur u festohej Zonja. Kemi ngrënë mish qengji me angjinare, specialitet arbanas.
ILIRIA: Si ju lindi ideja e koleksiononit këngë arbanase?
Dina Bushiq: Unë isha studente e vitit të dytë në Akademinë e Muzikës në Zagreb, e në vitin 1999 më dha detyrë profesoresha Naila Ceribašić për të regjistruar, përpunuar dhe interpretuar këngë nga rajonet prej nga vijmë. Fillova të hulumtoj diçka që ishte aq afër meje – dhe e panjohur, por jo vetëm për mua, por edhe për etnomuzikologjinë dhe publikun kroat. Në Arbanasi ka pasur gjithmonë këngë në festa familjare, ndaj kam mësuar që në fëmijëri disa arie italiane. Të gjithë kishin zë të bukur, veçanërisht Nada Mateshiq dhe vëllai i gjyshes Ante Mateshiq, të cilët më pëlqente t’i dëgjoja, kryesisht duke kënduar këngë kroate dhe italiane. Ai brez nuk këndonte këngë në gjuhën arbanase.
Iliria: Prej sa kohësh keni mbledhur këngë dhe kush ju ka ndihmuar?
Dina Bushiq: Kam ardhur në Zarë gjatë festave të Krishtlindjeve, kam shkuar te gjyshja ime Ermana Stipçeviq dhe gjyshi Anti Stipçeviq, dhe i kam pyetur nëse njihnin njerëz që i dinin këngët arbanase. Ata qeshën dhe – kënduan! Kur ato këngë dolën prej tyre – isha në shok. Gjyshja këndoi këngën “Zogu i vereni” – “Zogu i verës”, është kënga më e vjetër arbanase dhe të gjithë arbanasit dinë ta këndojnë – e kemi përfshirë në album dhe ka dalë një CD me këngët e arbanasve të Zarës. U habita veçanërisht kur gjyshi im këndoi këngën “Jam Arbënesh” – “Unë jam Arbanas”, e cila tregon për Arbanasin që vjen në shtëpi i dehur pothuajse çdo natë, por fatmirësisht mora një version tjetër më të bukur të asaj kënge nga mësuesja ime solo Marijo Petani, edhe ai Arbanas, që këndohej ndryshe: Unë jam Arbanas, jam gjaknxehtë, jam besimtar, shkoj në kishë, kremtoj Zonjën…”. – shpjegoi Dina duke qeshur.
Iliria: Çfarë ju kujtohej gjatë aranzhimit të atyre këngëve,?
Dina Bushiq: Kryesisht gjyshërit. Ata u përfshinë shumë dhe më rekomanduan të afërmit dhe miqtë e tyre. Ishin jo pak njerëz nga kori i kishës së Arbanasit “Vicko Zmajeviq”, i cili mbante emrin e priftit që i ndihmoi arbanasit kur erdhën. Gjatë aranzhimit të këngëve më kujtoheshin shpesh gjyshërit e mi, të cilët flisnin për jetën në Arbanasi, e cila nuk ishte e lehtë. Ata jetonin në mënyrë modeste në shtëpi prej guri me oborre dhe mure të larta guri. Ata merreshin me bujqësi, jo me peshkim. Për ta ishte veçanërisht e vështirë pas Luftës së Dytë Botërore, kur shkatërruan Zadarin. Gjyshja në moshën 5-vjeçare humbi nënën e saj, jeta nuk e përkëdheli – pas bombardimeve duhej të shkonte çdo ditë për të mbledhur dru në Gadishull për t’u ngrohur. Këtë album nuk e kemi bërë për të zbukuruar projektin etnik, por për të treguar gjendjen reale të Arbanasit. Kuptova që muzika e vjetër shqiptare është një thesar muzikor i vyer.
Iliria: Keni hasur në një arkiv të pasur e të bukur me këngë arbane?
Dina Bushiq: Gjithçka ishte e fragmentuar, njëri dinte një këngë, dikush tjetër dinte një këngë tjetër, diçka të re, dhe unë grumbullova një pasuri të vërtetë. Dhe nga çdo gjë, unë bashkova një enigmat kompleks, nxora gjithçka që munda. Më pas e përcaktova atë repertor me ndjeshmërinë time dhe madje regjistrova disa këngë luftarake për heroin kombëtar shqiptar Skënderbeun, të cilat i dëgjova nga Efa Maršan. Por nuk e shihja veten si këngëtare që do ti këndonte ato. Zgjodha këngë të bukura lirike, dashurie dhe për fëmijë.
Iliria: Patë që ishte një material shumë i çmuar?
Dina Bushiq: Kanë kaluar 17 vjet që kur i kam mbledhur këngët, falë prof. Dr. Maksimiliana Barançiq, e cila na nxiti t’i nxirrnim nga harresa ato këngë të vjetra, në vitin 1999. Kur fillova regjistrimin, kishin mbetur shumë pak Arbanas që dinin vargjet e këngëve. Të gjitha këto i mbaja në vete dhe ngadalë regjistrova regjistrimet e arbanasëve nga Zadari. Disa këngë ishin shumë të shkurtra dhe unë bashkova dy këngë në një, për të treguar mentalitetin, kombinova “Ja sam Arbanas” me këngën “Me oficala”. Kënga thotë se gratë nga Arbanasi nuk duan të martohen me arbanasë, sepse janë të varfër, duan oficerë dhe të shëtisin nëpër qytet me çorape të shtrenjta najloni dhe më pas ndërhyri një Arbanas krenar, duke thënë: “Por unë jam arbanas, jam i nxehtë. -e gjakosur, shkoj çdo ditë në kishë…”, tha Dina duke qeshur.
Iliria: Për çfarë flet teksti? Kori “Vicko Zmajeviq ka regjistruar në vitin 1979 nën Jugoton një vinyl?
Dina Bushiq: Këngët flasin për zakonet, traditat, martesën dhe dashurinë. Kam filluar me ninullat e fëmijëve, martesat e rregulluara, dashuritë e palumtura, vuajtjet për dashurinë e vërtetë, këngët tallëse, këngët vendase. Në CD kemi regjistruar një këngë të vitit 1956 nga Daro Kalmeta, themeluesi i korit Arban, i cili punonte si redaktor muzikor në Radion Kroate. Për të rregjistruar diskun e “Korit Vicko Zmajeviq” më kanë ndihmuar Ana Peroviq, sopranoja e korit, Nina Vlladoviq, Relja, Petar Uçija Peroviq, Efa Maršan e shumë të tjerë.
Iliria: Cila këngë ju ka mbetur në zemër?
Dina Bushiq: Të gjitha këngët janë të dashura për mua, nuk janë shumë të tilla, dhe një nga më të veçantat për mua është kënga “So ja dua nane”, në përkthim do të thotë “Sa shumë të dua o nënë”. Palmica Nikpalj, kushërira e gjyshit tim, e ka kënduar atë këngë për herë të fundit. Nuk arrita t’i regjistroja të gjitha këngët, megjithëse më ndihmuan arbëreshët, veçanërisht Bernard Kotlar dhe Maksimilijana Barançiq, të cilët i siguruan ato. Kam marrë një regjistrim të “Palmica” nga Bernardi, kënga është kaq e thjeshtë, kaq e bukur, nga e cila kemi bërë diçka të re, krejtësisht ndryshe përmes aranzhimeve tona.
Iliria: Keni një gamë të gjerë emocionesh!
Dina Bushiq: Fillimisht dua të përmend gjënë më të mirë që kam dëgjuar nga nëna ime. Ajo turpërohej si fëmijë kur fliste gjuhën arbanase dhe intimidohej jashtë Arbanasit.Tani unë ia kam kthyer gjuhën dhe turpin në krenari.
Iliria: Keni përpunuar edhe dy këngë të arbanasëve italianë, “O e Bukura More”, të cilët u detyruan të largoheshin nga vendi i tyre në shekullin e 15-të para arbanasve të Zarës.
Dina Bushiq: Kaq e trishtuar dhe e bukur është kënga arbanase nga gadishulli i Peloponezit. Ajo flet për persekutimin masiv të të krishterëve shqiptarë në Itali – Kalabria, të cilët duhej të largoheshin nga vendlindja e tyre Morea, të cilën grekët më vonë e quajtën Peloponez. Duke u larguar nga Morea, shqiptarët e përndjekur në kolonë këndonin dhe qanin, gjë që shkaktoi habi të ushtarët grekë. Ata nuk e dinin pse njerëzit qanin duke menduar se ishte një këngë dashurie, duke mos ditur se po i këndonin atdheut të tyre të braktisur, Moresë. E interpretuam atë këngë me Edina Karamazovën, e cila i binte sazit, duke kënduar me mall për Morenë e braktisur, d.m.th Peloponezin.
Iliria: Dhe shqiptarët nga Shkodra duhej të largoheshin nga vendi dhe të vendoseshin pranë Zarës?
Dina Bushiq: Po, ishte një arratisje nga Shqipëria prej osmanëve. Shqiptarët erdhën në Kroaci në tre shpërngulje të mëdha, nga viti 1726 deri në 1733. Ata patën fat që Republika e Venedikut u dha toka në zonën e Zemunikut të sotëm. Kanuni i atëhershëm i Zarës, Don Ivan Grisogono, dha tokën e tij pranë lazaretit. Të shpërngulur nga afërsia e Liqenit të Shkodrës, ata lanë gjurmë të pashlyeshme në Kroaci, kryesisht në Zadar dhe rrethinat e tij, duke krijuar figura të rëndësishme në sfera të ndryshme të jetës. Nga familja muzikore Dešpalj , tek politikanë e lartë Gjani Maršani, konsull kroat në Vatikan.
Iliria: Dini te flisni shqip?
Dina Bushiq: Natyrisht që e di gjuhën arbanase. Në Arbanasi mbahet një kurs nga profesoresha Maksimiliana Barançiq – e lindur Karuc, e cila ruan disi gjuhën arbanase, shkruan tekste, punon me fëmijë dhe të rritur, mundohet të mos harrohet gjuha që po vdes. Kështu shkova edhe unë për të mësuar gjuhën shqipe. Të gjitha këngët e albumit janë përkthyer nga Maksimiliana, gjuhën arbanase e kam mësuar me këngë dhe kuptoj gjithçka. Mirëpo, kam dëgjuar shpesh nga shqiptarët kur thonë se ne nuk dimë të flasim shqip, por pastaj u përgjigjem: Po, por është gjuha arbanase.
ILIRIA: Arbanasit kanë një traditë të pasur kulturore?
Dina Bushiq: Deri para dyzet vjetësh ata i mbanin për vete ato këngë, të cilat u harruan deri në vitin 2000, kur u përfshinë shkencëtarë arbanasë dhe vendas që donin ta ruanin këtë kulturë. Falë tyre është ruajtur shumë, por edhe shumë është harruar. Për arbanasit nuk ka shumë gjurmë të shkruara, i vetmi është prof. Ph.D. Aleksandar Stipçeviq, ilir dhe albanolog i njohur, i cili në vitin 2011 botoi një libër për hulumtimin e trashëgimisë arbanase – “Kultura tradicionale e arbanasëve të Zarës”.
Iliria: Keni themeluar një klub femrash në Arbanasi?
Dina Bushiq: Po, klapa-n e themeluam në vitin 2012 dhe e quajtëm “Arbanaške” me bindjen e të afërmve të mi, interpretuam dhe kënduam këngë në gjuhën arbanase I nxorëm ato këngë të vjetra në 2017 , në një performancë me Melita Ivkoviqin, partneren dhe kolegen time muzikore, kitariste nga Zadari, anëtare e Kuartetit të Kitarës së Zagrebit.
ILIRIA: Si lindi projekti “Bërbili”?
Dina Bushiq: Gjithçka filloi falë prof. Dr.Maksimiliani Barançiq, e cila na ftoi në promovimin e librit të saj “Libër mësuesi i fjalës arbane”. Kemi interpretuar disa këngë në Lozhën e qytetit në Zadar. Reagimet e arbanasëve kanë qenë shumë emocionuese kur i dëgjuaan ato këngë. Ky ishte motivi kryesor për të interpretuar këngët në mënyrën tonë, duke u dhënë frymë muzikore nga Mesdheu e duke i shpëtuar nga harresa. Melita Ivkoviq nuk është arbanase, por është frymëzuesja kryesore e albumit . Pas performancës më tha: “Dina, ke një thesar të vërtetë në duar, këngët janë shumë të mira”. Aranzhimet i bëri Melita dhe unë si redaktore përfshiva gjuhëtarë dhe historianë duke u zhytur në botën e muzikës dhe në gjuhën e arbanasëve të vjetër. Kështu lindi albumi “Bërbili” – këngë të harruara të Arbanasëve nga Zadari.
Iliria: Albumi është regjistruar në vitin 2018 dhe i përket projektit të ringjalljes së gjuhës dhe kulturës arbane?
Dina Bushiq: Po, albumi (Dina dhe Mel) është projekti etnomuzikologjik “Bërbili” – këngë të harruara të Arbanasëve nga Zadari. E incizuam në ishullin Zlarin në një kishë, në bashkëpunim me tonistin Marin Fulgosi, miksuar nga Jan-Eric Persson, një nga ekspertët kryesorë të tingullit në Evropë, botuar nga kompania botuese “Nota Bene” nga Zagrebi. Pas publikimit të albumit morëm vlerësime pozitive nga profesionistë dhe publiku si një projekt i vlefshëm kulturor. Në fakt është rezultat i punës sonë shumëvjeçare “muzikë unike dhe origjinale mesdhetare-orientale”.
Ilria: Më në fund, në mars 2020 mori hov albumi juaj “Nightingale” – “Bërbili”.
Dina Bushiq: Bilbili mori krahë, që ishte shumë fat për ne. Ne donim të shihnim se si do të reagonte Arbanasi, vendosëm që këngët e albumit me Dinën dhe Melin t’i përjetonim vetë në Arbanasi, ku si një enklavë shqiptare në shekullin e 18-të, duke ikur nga turqit, u shpërngulën nga liqeni i Shkodrës dhe u bashkuan përfundimisht me Zadar, duke krijuar një trashëgimi kulturore autentike. Nuk do ta harroj kurrë atë moment, kur kënduam këngë të vjetra arbanase. Njerëzit po qanin dhe kjo na preku dhe na gëzoi vërtet. Ne donim të vazhdonim me koncertet, por korona na e ndaloi turneun “Nightingale” i ciliduhej të priste promovimin. Por ne nuk qëndruam në vend, shumë shpejt publikuam videoklipin e këngës me titull “Bërbili” – këngë të harruara të Arbanasëve nga Zadari me Tadic (kitarë), Yvette Holzwarth (violinë) dhe Edin Karamazov (kitarë dhe saz).
Iliria: Si e promovuat albumin, a është i njohur ai në Kroaci dhe jashtë saj?
Dina Bušić: Ne ishim mjaft të kënaqur me promovimin, edhe pse projekti doli në fillim të Covid-it. E prezantuam këtë projekt për një vit dhe organizuam koncerte duke performuar në Zadar, Split, Cavtat, 2 herë në Zagreb, Dubrovnik dhe Tiranë. Pas promovimit të CD-së morëm pjesë në Novi Sad në festivalin më të njohur dhe më të mirë në Evropë – EXIT, shëtitëm edhe Bullgarinë në Tërnovo. Ne vizituam edhe fshatin e tyre Arbanase.
Iliria: A morët vlerësime të larta nga ekspertët dhe kritikët për albumin?
Dina Bushiq: Për albumin janë shkruar shumë komente dhe kritika pozitive, veçanërisht më ka kënaqur kritika muzikore e profesorit tim të muzikologjisë Ennio Stipçeviq, i cili është edhe arbanas, si dhe e gazetarit të Jutarnji list Miljenko Jergoviq, i cili ka shkruar një recension të mrekullueshëm për “Slavuj-in”. Ata e vlerësuan albumin si një histori muzikore autentike dhe origjinale mesdhetare-orientale , rritur nga arkeologjia dhe me kërkime muzikologjike të këngëve të vjetra, për të cilat morëm kritika të shkëlqyera, – shprehet me krenari Dina.
Mund të mburremi edheme komentet e gazetave të njohura botërore, revistës Warm Myuzik. Kështu që ne e bëmë pjesën më të madhe me sukses dhe ishim një nga 10 grupet si pjesë e The Balkan Project, zgjeruam kufijtë me albumin “Nightingale”, frymëzuar nga këngët dhe vallet tradicionale popullore ballkanike. Jemi të vetmit nga Kroacia në festivalin e pasurisë kulturore, udhëkryq i qytetërimeve nga Ballkani, nga Serbia, Bosnja, Maqedonia, Bullgaria dhe Kroacia.
Iliria: Jeni e ftuar në festivalin në Lisbonë?
Dina Bušić: Gjithçka shkoi shumë mirë, edukimi përmes platformës Balkan Music Export për të forcuar grupet ballkanike që performojnë muzikë etnike nga zona e ish-Ballkanit. Përmes atij projekti, në tetor ishim në festivalin botëror në Lisbonë. Dhe kështu ne, Zadranke, Dina Bušić dhe Melita Ivković – Dina e Mel, u vendosëm në 12 interpretuesit më të mirë në konkurrencën e fortë të platformës World Music Most. Regjistruam një videoklip, koncerte dhe leksione në Itali dhe Bullgari, një koncert në Tiranë, udhëtime dhe edukim përmes Balkan Music Export dhe disa festivale verore brenda dhe jashtë Kroacisë.
Iliria: E keni vizituar Shqipërinë dhe ju ka bërë nostalgjik ai udhëtim?
Dina Bušić: Ne vizituam Shqipërinë për herë të parë me ftesë të ambasadorit të atëhershëm në Kroaci, Ilir Melo, i cili na dëgjoi, kur kishim vetëm 2-3 këngë shqipe të mbuluara në repertorin shqiptar të Bosa Nova. Ne performuam në Tiranë në korrik 2021 dhe për herë të parë ishim mysafirë në Shkodër në kalanë e Shkodrës në atmosferën e mrekullueshme të Rozafit para 2500 të ftuarve. Nuk e prisnim një audiencë kaq të madhe, performuan grupe nga e gjithë bota. Dhe ne shkaktuam simpati të madhe. Ne shkaktuam admirimin e publikut, për shkak të këngës arkaike, ata reaguan shumë emocionalisht. Dhe këtë vit do të shkojmë sërish në Shqipëri përmes Ministrisë së Jashtme, do të mbajmë një koncert. Ndiheshim si yje të vërtetë.
Iliria: Ju vazhduat rrugëtimin e këngëve arbanase drejt Gjermanisë.
Dina Bushiq: Na ftoi shoqata URACult nga Këlni, ata kanë vite që veprojnë si një urë kulturore ndërmjet vendeve të Evropës Juglindore dhe Gjermanisë. Na sollën në Këln si dyshe “Dina e Mel”. Pra, pas Gjermanisë, ne vazhduam të mbajmë koncerte në Itali dhe Bullgari, një koncert në Tiranë, udhëtime dhe edukim përmes Balkan Music Export, por synimi ynë është komponenti edukativ, nga shkëmbimi i njohurive për muzikën e Arbanasëve nga Zadari, si për qasjen tonë muzikore ndaj këtij materiali folklorik, për të mësuar nga të tjerët dhe për të tjerët.
Iliria: Keni arritur edhe në një nga festivalet më të rëndësishme evropiane…
Dina Bushiq: Ne gjithmonë kemi dashur ta vizitojmë EXIT-in si audiencë, por EXIT ishte më i shpejtë se ne dhe na ftoi si interpretues. Në skenën Pachamama, një nga 16-të, në kalanë e bukur të Petrovaradinit, ata prezantuan projektin tonë “Nightingale”, i njohur në botën e muzikës si dyshja Dina e Mel. Performanca në Exit bën vërtet përshtypje. Dina dhe Mel u shpallën si një nga yjet e reja të Balkan World Music, falë albumit “Bërbili”
Iliria: Si përgjegjëse e kulturës në Zadar, çfarë do të bënit për Arbanasin?
Dina Bushiq: Si Bashki dhe Zyrë e Kulturës, ne mbështesim iniciativat qytetare dhe i realizojmë ato përmes programeve të shoqatave të ndryshme. Ne kemi inkurajuar një sërë aktivitetesh. Ne përpiqemi të ndihmojmë dhe inkurajojmë që të mos harrohet gjuha, ndihmuam me fjalorin e gjuhës arbanase, gramatikën, dhe këtë vit Biblioteka e qytetit botoi monografinë “Puset e Arbanasit”, së bashku me një ekspozitë fotografike. Së bashku me Degën Aleksandër Stipçeviq, jam këtu edhe për të ndihmuar dhe inkurajuar këto projekte, ndonëse kam mbështetur hapjen ceremoniale të mbrëmjeve të 63-ta muzikore Zadare, një festival i nisur nga një familje nga Arbanasi – muzikantët Deshpalj.
Iliria: Arbanas është edhe Tomislav Ivçiq, duket se është harruar, edhe pse e ngriti botën në këmbë në vitin 1991 me këngën – “Stop The War In Croatia”.
Dina Bushiq: Nuk mund të them se Tomislav Ivçiq është harruar. Më herët ka pasur një iniciativë për ta shpallur qytetar nderi dhe tani është bërë qytetar nderi i qytetit të Zarës. Unë jam i lumtur për këtë, sepse është një familje me të cilën kemi lidhje familjare, kam kënduar me të kur kam qenë e vogël. Tani është radha e Tomislav Ivçiqit, nuk dua që ai të harrohet. Ai ka kontribuar shumë për Kroacinë me këngën “Stop The War In Croatia”, por edhe me këngë të tjera që dëgjohen edhe sot.
Gjithashtu jam duke avokuar që Orkestra e Dhomës të interpretojë këngët e Tomislav Ivçiqit, por edhe të rinjtë t’i këndojnë këngët e tij. Ivçiqit janë me origjinë arbanase, si Vedran Ivçiq, familjet e tyre kanë ardhur në Zemunikë dhe nuk e di se sa familje flasin gjuhën arbanase edhe sot. Familja Ivçiq disi u tërhoq herët nga ajo traditë arbanase, ata deklarohen si kroatë, dhe ne duhet ta respektojmë këtë, por ata janë të lumtur që vijnë në festat tona. Në Shqipëri më erdhi një listë e familjeve arbanase të shpërngulura në Zarë dhe u habita se sa familje arbanase kroate ka dhe shumica janë intelektualë të shkëlqyer… Kështu që lirisht mund të them se arbanasët janë nga popujt më të vjetër në Zadar.